De Tuinstad

In 1898 publiceerde de sociaal-hervormer en stadsplanner Ebenezer Howard To-morrow: a peaceful path to real reform. Hierin introduceerde hij het ideaal van de tuinstad: een sociaal model voor een nieuwe stad voor arbeiders waarin de stedelijke voorzieningen werden gecombineerd met het gezonde landelijke leven. De grond van de tuinstad was gemeenschappelijk bezit, waardoor grondspeculatie uitbleef. In 1902 gaf Howard het boekje opnieuw uit onder de titel Garden Cities of To-Morrow en gaf daarmee een impuls aan een grotere verspreiding van het tuinstadideaal.

Het was vooral de Rotterdamse bankier en initiatiefnemer van Vreewijk, K.P. van der Mandele, die geïnspireerd raakte door de Engelse tuinstadbeweging. Hij stelde zich via publicaties en brochures op de hoogte van hun gedachtegoed, zoals dat was uitgewerkt door Ebenezer Howard. In zijn diagram ‘The three magnets’, gepubliceerd in Garden Cities of To-morrow, combineerde Howard de voordelen van de stad – onderwijs, werk, amusement – met de geneugten van het platteland: schone lucht, zonlicht, tuinen, parken en gezonde huisvesting. Deze synthese vormde voor hem het ideaal dat hij ‘Town Country’ (tuinstad) noemde.

Eerste Rotterdamsch Tuindorp

In 1913 richtten Rotterdamse industriëlen en ondernemers, onder leiding van de bankier K.P. van der Mandele, de Naamloze vennootschap ‘Eerste Rotterdamsch Tuindorp’ op. De leden brachten geld in in de vennootschap en deze was tevens eigenaar van de grond. Als gevolg van de woningwet die in 1901 van kracht geworden was, waren er bovendien rijkssubsidies beschikbaar voor de aanleg van de wijk. Een van de pijlers van het tuinstadmodel van E. Howard, dat grond en uitvoering bij één partij waren ondergebracht, voorkwam grondspeculatie en maakte een lage woningdichtheid met royale groenvoorzieningen realistisch en uitvoerbaar.

In hun toelichting op het ‘Grote plan’ voor Vreewijk' (1920) schreven M.J. Granpré-Molière, P. Verhagen, A. J.Th. Kok hoe verkaveling, architectuur en groene ruimtes als voor- en achtertuinen, parken en bomen langs singels en in woonstraten in een samenhangend ontwerp zijn uitgedacht. Het plan integreerden actuele opvattingen over de inbedding van groen in woon- en uitbreidingswijken, sinds de jaren tien en twintig van de vorige eeuw onderwerp van studie in de vakliteratuur. Serieus punt van aandacht was hoe stedenbouwkundigen en tuinarchitecten konden samenwerken bij het ontwerp voor nieuwe woonwijken. Stedenbouwkundigen maakten bijvoorbeeld onderscheid tussen decoratief groen en sanitair groen in uitbreidingswijken.

Decoratief groen was bedoeld voor verfraaiing en ter verhoging van een positieve beleving van de stad. Tuinarchitecten introduceerden bijvoorbeeld het concept van de ‘tuinstraat’ in de woonwijk, een gemeenschappelijke voortuin omzoomd door hagen, als remedie tegen de verrommeling van individuele voortuintjes en wildgroei van paadjes naar de voordeur.

Sanitair groen was van belang voor de reiniging van de lucht, de demping van het lawaai, bescherming tegen de wind en bevordering van koelte in de zomer, al werd er ook gewaarschuwd voor allergische reacties op bijvoorbeeld platanen. Daarbij was de ‘gebruikswaarde’ van groen belangrijk: singels en parken voor wandelingen, binnentuinen voor sport en spel, en achtertuinen voor moestuinen, het houden van scharrelvee en het drogen van de was. In Vreewijk speelden zowel het sanitaire aspect als de decoratieve waarde en het gebruik van groenvoorzieningen een grote rol.

M.J. Granpré-Molière, P. Verhagen, A.J. Th. Kok

Aangezien het bureau-archief van Granpré-Molière, Verhagen en Kok in 1940 verloren is gegaan tijdens het bombardement op Rotterdam zijn er slechts weinig bronnen overgeleverd die de individuele inbreng van deze ontwerpers documenteren. Alleen fragmentarisch overgeleverde bronnen verspreid over verschillende archiefbewaarplaatsen, zoals het stadsarchief Rotterdam, de museumwoning in Vreewijk en Het Nieuwe Instituut, geven informatie hierover prijs.

Van Kok weten we dat hij in 1911 naar Engeland is geweest, om daar de net gebouwde tuindorpen te bekijken. Ook is bekend dat het bureau Granpré-Molière Verhagen en Kok een pionier was op het gebied van stedenbouw en stadsuitleg ten tijde van de opdracht van Vreewijk rond 1920.

Uit bronnen in de collectie van Het Nieuwe Instituut, zoals het tijdschrift Volkshuisvesting uit de jaren twintig, blijkt dat Granpré-Molière uitgesproken opvattingen had over het tuindorp. Voor hem betekende het geen vlucht van het stedelijk leven naar een arcadische wereld, maar een samengaan van het beste van twee werelden: zowel groen, ruimte en frisse lucht voor de gezondheid als onderwijs, inkomen, sociale contacten en amusement om aan materiële, sociale en intellectuele verlangens tegemoet te komen.

Uit de schaarse bronnen die zijn overgeleverd met betrekking tot Pieter Verhagen, doemt een groot natuurliefhebber op. Uit de dag- en fotoboeken die zijn geschonken door familie leren we hem kennen als botanicus, natuurvorser, tuinier en wandelaar. Hij onderhield een flinke tuin (Carabas) in Rockanje en had een enorme uitgebreide botanische kennis, kennis die ten grondslag heeft gelegen aan de vele soorten groen in Vreewijk. Zijn boek, Het geluk van de tuin, geschreven in de late oorlogsjaren (1944-45), is zowel voedingsbodem als vrucht van deze kennis en liefde voor de natuur.