Op 20 maart 2020 zond Het Nieuwe Instituut een virtueel panelgesprek uit, waarin Jelena Barišić, Hasna El Maroudi, Sheree Lenting, en Tarona Leonora stilstonden bij cultuur en solidariteit in een periode die in het teken staat van de maatregelen rond de uitbraak van het nieuwe coronavirus. Derek Otte voorzag deze speciale online-editie van Thursday Night Live! van een passende intro en outro. Hier bieden we een transcript van het 'rondetafelgesprek'. 

"Wat betekenen de uitbraak van het nieuwe coronavirus en de daaropvolgende maatregelen voor de culturele sector in Rotterdam? In welke precaire positie bevinden freelance creatives zich op dit moment? Waarom is het juist nu van belang om in cultuur te blijven investeren? En wat kunnen wij – als liefhebber, luisteraar, kijker, bezoeker of volger die thuis moet blijven – doen om ons steentje bij te dragen?"

De onderstaande tekst is een zo getrouw mogelijke weergave van de conversatie, met behoud van de toon en woordkeuze van de sprekers. Ten behoeve van de leesbaarheid zijn er minimale redactionele ingrepen gedaan. De gasten en moderator zijn in het vervolg als volgt aangeduid: "H" is moderator Hasna El Maroudi, "J" is Jelena Barišić, "S" is Sheree Lenting en "T" is Tarona Leonora.

Welkom

H: Welkom allemaal, welkom kijkers of luisteraars of lezers bij Thursday Night Live! Online. Je kijkt naar de allereerste aflevering in een serie virtuele panelgesprekken die ingaan op de actualiteit binnen het cultuurveld. Mijn naam is Hasna El Maroudi en aan mij de eer om dit gesprek te mogen modereren. Zojuist hoorden jullie Derek Otte met een prachtig gedicht over een thema dat ons allemaal op dit moment aangaat. En de gasten met wie ik ga spreken in het bijzonder.

De impact van het coronavirus op de maatschappij, werk en inkomen en op de kunst en cultuursector in Rotterdam.

"We gaan het onder meer hebben over de sluiting van grote instituten, over het wegvallen van inkomsten maar ook over het belang van kunst en cultuur en de waardering van de sector juist in tijden zoals deze."

Dat doe ik niet alleen; dat doe ik met Jelena Barišić, journalist tekstschrijver en interim hoofdredacteur van het Rotterdamse journalistieke platform Vers Beton; met choreografe en docent Sheree Lenting en met beeldend kunstenaar en fotograaf Tarona Leonora.

We zitten allemaal thuis

Het is een bijzondere situatie, gewoonlijk zou ik zeggen: hey welkom hier, wat fijn dat jullie er zijn. Maar daar is vandaag niet echt helemaal sprake van, want we zitten allemaal thuis. Ik zit bij mij op de slaapkamer, want mijn dochter die rent beneden rond, waar zitten jullie? Jelena?

J: Ik zit aan de eettafel in de woonkamer in het enige hoekje dat soort van clean is. Het is een grote rotzooi.

H: Sheree, waar zit jij?

S: Ja, same here, ik zit ook in de woonkamer aan de eettafel.

H: En Tarona?

T: Ik zit in mijn werkkamer. Ja, dus ik heb mazzel.

H: Ben je al gewend om wat meer thuis te werken?

T: Ja, heel erg.

H: Geldt dat ook voor jullie? Dat die plek waar jullie nu zitten, dat jullie daar wel vaker zitten te werken?

J: Ja, dit is eigenlijk mijn standaard werkplek. Ik heb eigenlijk ook gewoon een werkkamer wat nu weer een rommelkamer is geworden door de maanden heen. Maar ik zit daar eigenlijk nooit for some reason, ondanks dat ik daar wel een beter bureau heb. Hier heb ik wat meer licht en voel ik me gewoon wat meer thuis ofzo en dan kan ik wat productiever zijn.

S: Ik heb geen werkkamer hoor.

H: Werk jij aan de eettafel?

S: Ik werk soms aan de eettafel, soms zit ik op de bank of in de slaapkamer. Ik dans overal in de woonkamer en als ik administratie moet doen, zit ik overal. Ik heb geen vaste plek.

H: Ja, om bij jou maar meteen met de deur in huis te vallen, jij bent zzp’er en choreograaf. Ik kan me voorstellen dat het coronavirus groot effect heeft gehad op jouw werkveld. Dansen doe je vaak als choreograaf met anderen, je bent ook docent. Daar de scholen zijn gesloten, wat betekent dat voor jou?

S: Ja, enorm veel stress natuurlijk.

"Paniek. Alles is of gecanceld of opgeschort. Sommige dingen kunnen wel verplaatst worden, andere niet. Ja, nou ja, wat kan ik er over zeggen? Ik was eerst een beetje in shock en het begint nu al aardig te landen allemaal. We proberen creatief om te gaan hiermee."

We hebben een hoop leerlingen die op school zitten en die thuis moeten werken, dus nu wordt het lesgeven voortgezet maar op een andere manier. Gisteren was ik daar voor het eerst mee bezig, heeft erg lang geduurd. Ik moest een opdracht maken in dansvorm, ik moest mijzelf filmen, de gehele opdracht filmen. Muziek en alles editen, tekst erbij, 100 keer opnieuw. Dat zijn dingen die ik normaal niet hoef te doen. Maar ik doe het graag, ik wil ook dat zij bezig blijven.

H: Voor wie is dit?

S: Wat ik nu aan het doen ben, is voor Korzo theater. Ik werk daar als docent Kunsteducatie Dans, dus dit was een opdracht daarvoor. Ik doe veel meer dingen voor Korzo, ik zit daar ook in een programmeringsgroep, en ja dat valt ook even weg. Zo werk ik ook bij Theater Rotterdam als programmamaker. Dat is nu ook even tijdelijk stopgezet. We gaan daarvoor even kijken of we dat kunnen verlengen. Het HipHopHuis, daar werk ik ook, dat is ook op dit moment op lockdown. Ik ga ook kijken of ik mijn leerlingen online, ja dat ze thuis nog wel bezig kunnen blijven. Hetzelfde geldt voor de SKVR, die is ook helemaal dicht. Ja, ik heb niks meer op dit moment. Ik werk aan mijn eigen projecten thuis door, maar er komt geen inkomen binnen op dit moment.

H: En Tarona, is dit voor jou op dit moment herkenbaar?

T: Ja, omdat mijn werk ook bestaat ook contact met mensen. Ik fotografeer natuurlijk mensen en mijn specialiteit daarbinnen is ook projectmatig werken dus op een-op-een contact is superbelangrijk. Daarbij heb ik ook te maken met een make- up artiest en/of stylist die daar ook bij komen, dus wij kunnen werk samen niet meer voortzetten. Mijn beeldende opdrachten die ik van plan was dit jaar tentoon te stellen, die komen waarschijnlijk allemaal te vervallen. Ik was bijvoorbeeld bezig met een lang en grootschalig project over Caribisch en Zuid-Amerikaans carnaval in Europa. Nou, Notting Hill komt misschien te vervallen, Zomercarnaval komt misschien te vervallen, dus dat vervalt allemaal. Daarnaast ben ik ook net begonnen met een positie aan de WDKA als competentie assessor en als docent voor het eerste jaar Fotografie. Wij zijn nu alles op alles aan het zetten om onze hele workload digitaal te verplaatsen, en we moeten ook nog even kijken hoe dat gaat lopen. De mazzel daarmee is wel dat ik een kortlopend contract heb dat gewoon nu doorbetaald wordt. En ik heb op de valreep nog een aantal dingen kunnen doen, zoals digitaal werk dat ik nog hebben kunnen doen maar voor de rest stopt mijn inkomen nu wel volledig.

H: Heb je nu wel een vangnet van de afgelopen jaren om jezelf nu in ieder geval voor even te kunnen voorzien?

T: Nou, ik wou dat ik heel optimistisch kon zijn en kon zeggen: “Ja, ik heb een ziek vangnet.” Maar door hoe ik mijn leven heb geleefd in de afgelopen jaren heb ik dat niet. Ik wou dat ik echt meer had gespaard maar ik dacht steeds: Dat komt wel met mijn volgende klus. En nu voel ik toch echt van: Okay, damn dat is toch wel echt mijn eigen fout geweest. Dat had ik beter op moeten vangen. Dus nee, ik heb eigenlijk nu geen buffer.

H: In het gedicht van Derek, dat we aan het begin van deze talkshow hoorden, zegt hij ook:

"Ik leef van klus tot klus"

En heeft weliswaar een buffer opgebouwd, maar voor hoe lang kan zo’n buffer zijn? Ik vraag me dan ook vaak af of de kunst- en cultuursector waar wij ons allemaal in bevinden een plek is waar je zo’n buffer überhaupt wel in kan opbouwen? Hebben jullie het idee dat jullie het überhaupt wel hadden kunnen doen?

T: In mijn geval wel, want ik heb vorig jaar een hele hele grote klus binnengehaald waar ik heel veel mazzel mee had. Maar ik weet wel dat ik door de jaren daarvoor, door hoe het systeem is opgesteld, ik enorm veel schulden had. En die heb ik gewoon allemaal moeten afbetalen daarmee waardoor ik nu op nul sta, gelukkig. Alleen dit was het jaar, voor mij in ieder geval, dat ik eindelijk van plan was om die buffer op te bouwen. Omdat het economisch heel goed liep: vaste opdrachtgevers, goede opdrachtgevers die ook regelmatig zaken willen doen en ook terugkomen. Nu met zo’n moment valt het dus uit elkaar.

H: Ja ja, en hoe is dat voor jullie?

J: Ik heb het privilege dat ik heel veel vanuit huis kan doen, van de klussen die ik heb lopen. En het komt toevallig net goed uit dat ik vervangend hoofdredacteur ben bij Vers Beton, dus ik heb wel iets wat gewoon doorloopt tot en met juni totdat de echte hoofdredacteur terug is van ouderschapsverlof. Ja, ik ben zelf een beetje angstig aangelegd misschien, dus ik heb eigenlijk van het moment dat ik freelancer werd altijd wel geprobeerd een buffer in stand te houden. Soms heb ik er wel gebruik van moeten maken. Ik heb ook niet echt een familie die mij kan ondersteunen als het echt mis gaat. Ik ben daar wel altijd alert op geweest, soms lukt dit beter dan andere keren. Door commerciële klussen te doen kan ik ook een hoger uurtarief vragen. Meestal is dit gewoon copywriting wat niet echt boeiend werk is, maar het verdient wel beter dan journalistiek over het algemeen.

H: Dus in dat geval moet je de commerciële klus doen om te zorgen dat de financiën binnen komen om daarnaast het werk te doen dat je eigenlijk wilt doen. Ik heb het idee eigenlijk dat dat veel gebeurt binnen de kunst en cultuur.

J: Ja, en in de journalistiek natuurlijk ook. De meeste journalisten die freelancer zijn, doen er gewoon copywriting naast om rond te kunnen komen.

H: Jelena, jij zei het al: je bent nu interim hoofdredacteur bij Vers Beton. Wat voor uitwerking heeft het coronavirus op het werk dat jij doet en het werk van de journalisten van Vers Beton?

J: Ik denk dat de journalisten zelf wel klussen zien wegvallen, maar niet zo erg als bij de podiumkunsten of de fotografie. Wij werken sowieso al heel veel op afstand van elkaar. We hebben wel een kantoor maar daar zitten maar een paar mensen. Dus we zijn het wel gewend eigenlijk. Wat het wel betekent, is dat we eigenlijk opnieuw naar de tekentafel moesten. We zijn geen nieuwsmedium, dus het is niet alsof wij dagelijks bedenken: dit is wat we vandaag gaan doen. We hebben allemaal artikelen natuurlijk al maanden van tevoren gepland. En nu moeten we gaan kijken, of we hebben eigenlijk al gekeken, naar wat nu nog relevant is om te publiceren. Heel veel dingen zijn binnen één dag al niet meer relevant of verouderd geworden, omdat er nu gewoon een hele nieuwe realiteit is. Dus het is nu vooral terug naar de tekentafel en bedenken hoe wij kunnen bewijzen dat wij, juist nu ook in zo’n crisistijd, van toegevoegde waarde zijn voor Rotterdam.

H: Ja, en als je kijkt naar wat er zich nu afspeelt in Rotterdam, in de stad... Dit is eigenlijk een vraag voor jullie alle drie, als jullie om de beurt antwoord zouden willen geven. Waar denken jullie dat we ons nu in bevinden en waar denken jullie dat we naartoe gaan?

S: Ik denk om heel eerlijk te zijn (ik ben sowieso super analytisch ingesteld en net als Jelena ben ik ook best wel voorzichtig)... Ik denk dat het nog wel erger wordt, dan de situatie waarin we ons nu bevinden. Ik denk zeker dat het land op slot gaat. Dat zal wel moeten, misschien wel binnen een paar dagen. Ik hoop vooral dat we niet in dezelfde situatie terecht komen als Italië, waar winkels nu maar twee personen per keer toelaten. Ik vrees dat het wel die kant op gaat.

H: Wat betekent dat voor jouw werk?

S: Dat komt gewoon helemaal stil te liggen. Ik werk niet vanuit huis, voornamelijk. Ik zit bij de theaters, ik zit bij de dansscholen, op scholen. Dat gaat ‘m gewoon niet worden voorlopig. Ik stress wel een beetje, want als het langer gaat duren: hoe dan verder? Ik heb daar op dit moment nog geen oplossing voor.

H: Hoe is er bij jou überhaupt omgegaan met afzeggingen? Is het zo dat opdrachtgevers je tegemoet komen of is het eigenlijk zo dat, na wat zich nu heeft afgespeeld, je in feite gewoon de klos bent tenzij tenzij je een andere manier van werken vindt?

S: Ik moet wel zeggen, want ik zei eerder dat er nu geen inkomen binnenkomt, nog niet. Maar ik werk al vrij lang voor sommige opdrachtgevers. Ik werk al tien jaar voor het Korzo theater, al acht jaar voor het HipHopHuis, en bij de SKVR zit ik ook al sinds 2013. Dit zijn instanties waar ik wel al langer werk en die mij ook graag tegemoet willen komen. Ik werd toevallig gisteren gebeld door de directeur van Korzo, met de vraag hoe het met me ging, en dat vind ik erg bijzonder. De meesten hebben aangegeven dat ze me willen doorbetalen tot aan zes april. Een gedeelte van het werk is ook al gedaan en voor bepaalde klussen is bijna al het werk al gedaan. Daar ben ik wel erg blij mee, want dat geeft een bepaalde rust. Voor de rest had ik ook nog een theateravond bij het Maas theater waar ik mijn eigen werk kon showcasen. Dit was op 3 april. Deze avond vervalt dan jammerlijk genoeg wel. Ik weet niet of deze verschoven kan worden. Daar zijn ze wel naar aan het kijken maar als dat niet doorgaat, dan houdt dat gewoon op.

"Over het algemeen komen de meeste opdrachtgevers mij wel tegemoet. Tot aan die zes april zeker. Wat er daarna gebeurt, weet ik niet."

De positie van de zzp'er

H: Minister Wiebes zei in een uitzending van WNL op Zondag dat het coronavirus voor veel zzp’ers een teruggang in inkomsten betekent. Dat is tot nu toe in het gesprek wel duidelijk geworden. Maar daarbij zei hij ook dat iedereen er zelf een beetje voor gekozen heeft. Ik zal even citeren: “De zzp’ers hebben zelf gezegd dat ze geen vast dienstverband willen. Deze mensen hebben zelf, bewust, dat risico genomen.” Dat zijn de letterlijke woorden van de minister. Nu heeft het kabinet besloten om ook de zzp’ers financieel te gaan ondersteunen, maar dat even daargelaten.

"Wat zegt volgens jullie zo’n uitspraak van Minister Wiebes over hoe er tegen de zzp’er wordt aangekeken?"

T: Oh dear… [gelach]

H: Ja, je mocht even inkomen, en nu wil ik alles hebben van jullie. Tell me!

T: Wat het zegt is dat, als het kabinet de reflectie moet zijn van de maatschappij... Dat de zzp’ers nog steeds worden gezien als het meest belangrijke, minst belangrijke. In de zin van, iedereen wilt - nou ja, niet iedereen want nu ga ik generaliseren, maar om even te chargeren - mensen willen gebruik maken van onze diensten. En dat gebeurt veel meer dan dat mensen toegeven. We betalen belastinggeld, veel zelfs. Maar in een moment van crisis, zijn wij de eerste die gedropt worden. Ik vind dat super zorgelijk want daarmee wordt ook een boodschap afgegeven dat wij, als ondernemers, als mensen die actief bijdragen aan de economie, niet serieus worden genomen. Dat vind ik super zorgelijk omdat... Mensen zijn zich daarmee over het algemeen (naar mijn idee en mijns inziens) niet bewust van het feit van hoeveel kunst en cultuur er om ons heen is. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de verpakkingen van de Albert Heijn: graphic designers, illustratoren, fotografie worden overal ingezet. In reclames en ook in de campagnebeelden van de mensen die in de politiek aan het werk zijn. Daar worden ook graphic designers, illustratoren en fotografen ingezet. En er wordt bijvoorbeeld ook muziek voor gemaakt en filmpjes voor ge-edit en dat zijn allemaal mensen die dus ook onderdeel zijn van die paraplu kunst en cultuur. Dus ik vind dat een hele zorgwekkende situatie, want we zijn soort van disposable maar op het moment dat je ons niet in dienst wilt nemen en op het moment dat er verzekeringen over ons betaald moeten worden, dan zijn we ineens niet meer nodig. Het geeft ook een boodschap aan ons af als mens-zijnde. Een boodschap van wegwerpbaar zijn. Ik weet niet of dit je vraag beantwoordt, maar ik word gewoon… ik word gewoon lauw [gelach]. 

J: Het is ook gewoon een onware uitspraak. Het is niet zo dat heel veel mensen hiervoor hebben gekozen. Heel veel mensen, vooral ook in de kunstsector, kiezen er echt niet per se voor om zzp’er te zijn, maar er is gewoon niet genoeg ruimte om iedereen in loondienst aan te nemen. Soms moet je, om je vak te kunnen beoefenen, dan toch maar freelancen. Dat maakt zijn statement dus gewoon onwaar. Het is gewoon bullshit.

H: Jullie zitten alle drie mee te knikken. Sheree, wil jij daar nog iets aan toevoegen?

S: Nee, ze hebben alles al gezegd! De term freeloading komt heel erg bij mij naar boven. Weet je, we tellen niet mee… Ja, eigenlijk is alles al wel gezegd. Ik kan me er kwaad om maken, om zulke uitspraken. We kiezen er heel vaak inderdaad zelf niet voor om als zzp’er aan de slag te gaan. Ook als ik kijk naar mijzelf: ik zit al jaren bij dezelfde instellingen met hetzelfde werk. Ja, dan had je misschien al wel in dienst kunnen zijn, maar ja, je bent daar nog steeds als zzp’er en dat komt die instellingen gewoon goed uit. Het is niet zomaar dat we dat doen inderdaad. Tarona, Jelena, I agree completely. Bullshit.

T: Mag ik daar nog wat aan toevoegen?

H: Ja, natuurlijk.

T: Wat ik daar ook nog op wil zeggen is dat -- voor het vak dat ik beoefen -- ik heb inderdaad een bewuste keuze gemaakt om niet voor iemand te willen werken. Want onze economie en onze maatschappij is ingedeeld op een manier van: if you get a job, you’re gonna be secure. Maar voor sommige mensen is het kantoorleven of een vaste baan hebben op die manier, in the traditional sense of doing things, niet weggelegd. Mijn moeder gewoon heeft jarenlang een vaste baan gehad en is elke dag naar kantoor gegaan. Ik heb daar super veel respect voor, want dat vereist mega veel discipline en doorzettingsvermogen. Ik als persoon ben daar niet voor weggelegd.

"En wij leven in een land waar wordt gezegd dat iedereen het recht heeft op vrijheid maar ik vind dat vrijheid dus ook betekent dat, als jij je leven wilt indelen op een manier die inhoudt dat jij niet op die manier, op de traditionele manier, wilt werken maar wel wilt bijdragen aan de economie, het toegestaan is om dat te kunnen doen."

En dat we daar ook serieus voor worden genomen. Dus dat wilde ik ook nog even kwijt.

H: Misschien voeg ik daar dan wat van mezelf aan toe, maar er wordt gezegd en gedaan over freelancers en zzp’ers alsof zij niet echt heel hard werken of alsof zij niet heel veel werken omdat zij in de middag een bakje koffie kunnen doen, en op die manier misschien ook wel een bijdrage aan de inkomsten van een koffietent… Je zit nee te schudden, Tarona? [gelach]

H: Tarona zit gewoon nee te schudden van nee nee het is niet waar. Want je werkt wel degelijk hard?

T: Nou, weet je wat het is: de term zzp betekent ‘zelfstandig zonder personeel’ maar eigenlijk betekent het gewoon ‘eigen baas’. En - iedereen die een bedrijf runt die weet dat - als eigen baas ben je nooit klaar met werken. Het werk stopt nooit. Op het moment dat bijvoorbeeld Sheree of ikzelf niet actief bezig zijn met het uitvoeren van dans of fotografie, dan zijn we altijd aan het nadenken over wat is de volgende stap, hoe gaan we dit financieel doen. Dus continu is die molen aan het draaien. Daarnaast ben ik ook een voorstander van autonomous working en dat houdt het volgende in. Wij leven in een maatschappij waarbij wordt gezet: “Als je acht uur per dag werkt, dan ben je productief.” Maar het is bewezen dat acht uur per dag werken helemaal niet productief is en dat een autonomous living environment veel meer bevorderend is voor de mens. En alleen het feit dat je niet op kantoor werkt betekent niet productief bent. Dus het idee van productiviteit en het idee van wat werken inhoudt is naar mijn inzien ook een incorrecte aanname.

S: Ja, en als ik daaraan mag toevoegen: Ik denk ook in het geval van dansers… Of nou ja, voor iedere zzp’er: geen werk is geen inkomen. Daar moet je gewoon rekening mee houden.

"Wij dansers zijn bijvoorbeeld nooit ziek, bij wijze van spreken." 

 Alleen als het echt niet anders kan. Dus zwak, ziek, en misselijk bestaat bij ons niet. Pijntjes, blessures, je wordt gewoon getraind op school om hier mee om te gaan. Gewoon doorpakken, niet klagen, we gaan door. Dat is al een groot ding bij ons. Dit is gewoon een topsport. Ik geef bijvoorbeeld niet acht uur per dag les maar als ik een stuk maak, heb ik lange repetities. En als ik in het theater moet zijn, begin ik om negen uur en soms ga ik pas om elf uur weer weg. Dat zijn ook de dingen die erbij komen kijken, dat is normaal voor ons. Dat wij niet hard werken?... [gelach].

H: Even om terug te komen op waar we begonnen, met de waardering van zzp’ers. Ik hoorde ‘t net ook al, maar jullie benoemden dat er veel zzp’ers in het kunst- en cultuurveld zitten, ook gewoon uit noodzaak. Er is gewoon niet voldoende ruimte is om ze aan te nemen. Er is in de afgelopen jaren ook veel bezuinigd op kunst en cultuur. Derek zei net in zijn gedicht ook al: “We maken het leven lichter, maar voor ons wordt alles zwaarder.” Ervaren jullie dat ook?

J: Ja, ik ben niet per se een kunstenaar, maar ik denk sowieso dat in de samenleving waarin wij leven heel erg de neiging is om de waarde van dingen uit te drukken in euro’s. En ik denk dat dat ook een van de redenen is waardoor kunst en cultuur zo onderschat worden. Omdat we alleen maar denken in termen van: Wat brengt het op? Hoe veel geld brengt het in het laatje? Terwijl kunst ook een veel grotere maatschappelijke waarde heeft die dan van ondergeschikt belang blijkt in onze samenleving. Dus ik interpreteerde die line een beetje zo. Ik zie het door de jaren heen niet veranderen. Niet dat mensen op een andere manier gaan nadenken over de waarde van kunst en cultuur. Heel veel mensen doen alsof kunstenaars aan een subsidie-infuus zitten de hele tijd. En that’s just not the case. In elk geval de mensen die ik ken werken gewoon keihard. En deze twee dames laten dat eigenlijk ook al horen. Je bent gewoon constant bezig met je vakgebied. Vanuit je passie, maar ook vanuit noodzaak.

H: En Sheree, herken je dat?

S: Jazeker, ik herken dat ook. Ik heb wel het geluk dat ik al wat langer bezig ben en ook vaak gevraagd word voor dingen, maar ik ken genoeg kunstenaars die ook echt moeten hosselen voor hun klussen. Echt van klus naar klus leven, zoals Derek ook al zei. Ja ik probeer wel een soort vaste basis maandelijks op te bouwen of gewoon voor een jaar. Dus ik doe inderdaad waar we het net over hadden. Ik heb klussen die ik doe omdat ik ze moet doen. En daarnaast heb ik m’n klussen, dat is mijn choreografiewerk… Dat zijn projectklussen. Die zijn niet het hele jaar door. Ik heb nu net een klus afgerond waarbij ik drie maanden geknald heb met m’n dansers. En moeten repeteren. Dat is dan klaar. Dan weer de volgende. Dus ik herken het wel, ja.

De maatschappelijke waarde van kunst en cultuur

H: Ja, en ik kan me ook goed voorstellen dat wanneer er al zoveel bezuinigd is op zo’n sector en de coronacrisis breekt uit, dat het straks misschien wel nog lastiger wordt om weer opnieuw op te bouwen. Tenzij duidelijk wordt wat de waarde is van kunst en cultuur voor de hele maatschappij en de samenleving in z’n geheel.

"Wat is voor jou de waarde van kunst en cultuur? Wat draagt dat bij aan de maatschappij?"

T: Pfoe…

"En dan gaan we het niet hebben over geld!"

T: Nee, dat gaan we absoluut niet. De waarde van kunst en cultuur. Nou. Als ik al gewoon kijk naar dat ik m’n vrienden heb leren kennen omdat we allemaal J Dilla luisteren. Het feit dat we kunnen praten over films en dat we daar zo hard over moeten lachen. De boeken die we lezen, theatershows, dans, like… Het zijn dingen die onze spirits gewoon… They lift our spirits. En ze geven ons kracht en ze geven ons moed, en ze geven ons de draagkracht, zoals Prince het zei, to get through this thing called life. En ik denk dat de waarde daarvan... Kijk, omdat het zo aanwezig is in ons leven wordt het door een heleboel mensen misschien voor lief genomen. Zo van: Oh er is muziek, er is literatuur, er is dit... Maar ik moet bijvoorbeeld ook denken die film -- dit klinkt misschien heel weird wat ik nu ga zeggen -- maar ik moet denken aan die film The Shawshank Redemption. Er zit een stuk in waarin de hoofdrolspeler wordt geïsoleerd in een isoleercel, maar hij zegt dat hij muziek meedraagt in z’n hoofd. En dat helpt hem door die tijd heen. En daarmee vind ik ook wel dat de brug wordt geslagen naar hoe belangrijk kunst en cultuur is. Omdat het ons allemaal verbindt. Het verbindt mensen van all walks of life. Elke keer wanneer ik naar een concert ga denk ik: Damn, we hebben allemaal meningsverschillen, we komen allemaal uit een ander leven en tóch zijn we hier allemaal samen om naar deze artiest te luisteren of naar deze dansvoorstelling te kijken. En ik denk dat het belangrijk is dat eenieder die geniet van fotografie, kunst, dans, lezen, anything, zich bewust wordt van ook de helende kracht van kunst en cultuur. En hoe het eigenlijk uitwerking heeft op niet alleen je hart, maar ook je geest en op je leven. In het dagelijks leven. Ik bedoel uitgaan heb je ook muziek voor nodig. Als je wilt dansen (onhoorbaar) in de club heb je ook muziek nodig.

H: Okay, heel lullig van me nu, maar de club is gesloten, nu op dit moment. Waarom blijft het dan toch belangrijk om in cultuur te kunnen geloven, om in muziek te kunnen geloven? Om daarnaar te luisteren, om daar geld aan uit te geven?

T: Ik denk omdat...

"Juist in tijden waarin het slechter gaat hebben we dingen nodig die onze geest omhoog houden." 

En als je helemaal in stilte zit, dan…

S: Ja, ik denk dat ook dat men vaak vergeet dat kunst, muziek, dans, beeldende kunst goed zijn voor het welzijn van de mens. Dus de helende kracht waar Tarona het nu over heeft: dat vooral. Ik zie het ook heel vaak bij de leerlingen die ik lesgeef of —  ik heb ook in azc’s gewerkt — met vluchtelingen, op gesloten inrichtingen, op geheime locaties met vrouwen en jonge meisjes die daar voor hun veiligheid zitten. Wat dans met hun doet is gewoon bijna therapeutisch. Het verlicht de geest. Ze kunnen heel even hun problemen, heel even, achter zich laten. En op een manier is het ook empowerment. Het is goed voor het zelfvertrouwen, het is goed voor de geest. Je ziet mensen gewoon groeien, en ik spreek uit ervaring. Ik heb het gewoon zien gebeuren. Ook voor mezelf. Wat dans met mij heeft gedaan als persoon. Ik denk dat veel mensen dat ook niet inzien, dat gedeelte van kunst. Het wordt vaak als een luxe gezien, of als iets wat niet noodzakelijk is. En voor mij is dat het wél. Daar ben ik het dus niet mee eens.

H: Ja, en volgens mij maakt je lichaam bijvoorbeeld wanneer je danst endorfines vrij, dus daar word je gelukkig van. Het is ook heel simpel gezegd biologisch meetbaar dat je van kunst en cultuur gelukkiger wordt.

S: Ja, en het is een manier van expressie hè. Ik spreek even vanuit dans, maar wij praten met ons lichaam. Dans is non-verbale communicatie.

J: En dan ook nog om even in te gaan op wat je net zei over empowerment: als ik vanuit mezelf kijk… Ik ben opgegroeid met hiphop en dat heeft mij heel erg het gevoel gegeven dat ik gezien werd waar ik door de maatschappij misschien niet zozeer gezien werd, of me op waarde geschat voelde.

"Hiphop heeft me heel erg het gevoel gegeven dat kunst en cultuur je eigenlijk een stem geeft en het maakt je ook sterker op de een of andere manier." 

Ik denk dat iedereen die ook is opgegroeid met hiphop ook bijvoorbeeld die mentality heeft overgenomen van: Okay fuck it, we’re gonna get through this. Het maakt je gewoon krachtiger.

S: Zeker ook met hiphop, ja. Hiphop embraced, mensen zijn welkom. Het is family. Dat is ook bijvoorbeeld ook wat het HipHopHuis voor mij betekent. Het is niet alleen een werkgever maar echt m’n familie.

H: En heb je nog veel contact met mensen van het HipHopHuis nu?

S: Ja, zeker! Ik sprak gisteravond nog met Aruna Vermeulen, de directrice van het HipHopHuis. Zij zit ook thuis met haar kindjes. We hadden het over hoe het leven nu is en hoe we ervoor staan en wat er misschien gaat gebeuren… Ja, we hebben wel nauw contact inderdaad.

H: Dit zijn zulke onzekere tijden. Nu zijn al die instituten, musea, debatcentra – zoals het HipHopHuis – allemaal gesloten. Wat betekent dat, denken jullie, voor de culturele sector in de stad en kunnen we die klap die we nu krijgen – wij als makers maar ook instituten die de makers van werk voorzien – wel aan?

J: Het ligt eraan hoe deze situatie zich verder gaat ontvouwen, denk ik. Maar ik denk dat we zeker niet moeten onderschatten dat op het moment dat we weer met z’n allen naar buiten kunnen en weer naar musea mogen en weer uit kunnen en gewoon weer bij elkaar kunnen komen, dan is het nog niet voorbij. Eigenlijk moet de grootste klap dan nog komen. Ja, ik denk dat het echt een crisis wordt, eerlijk gezegd.

"Maar om niet te pessimistisch te klinken, denk ik wel dat er juist nu dan een kans ligt om te omdenken hoe wij kunst consumeren en hoe we kunst maken." 

En misschien ook, omdat er zoveel vormen van verbeeldingskracht in kunst en cultuur zitten, om mee te denken en een grote rol te spelen in wat voor wereld we willen leven als dit allemaal voorbij is. Maar over de echte gevolgen hiervan… Daar kan je alleen maar naar gissen, denk ik.

H: Sheree?

S: Ja, ik denk ook dat de echte klap nog moet komen. Ik ben ook benieuwd naar hoe lang dit allemaal gaat duren. Dat weten we ook niet. Ik denk dat veel instellingen ook gesubsidieerd zijn en dat dat voor dit jaar (of ik weet niet of het voor meerdere jaren is of alleen voor dit jaar) misschien een beetje kan helpen. Maar ja, de mensen die in hun vrije tijd dansen, hebben die daar straks nog geld voor om dat te kunnen doen? Dan denken mensen toch eerst aan hun eerste levensbehoeften, zoals de huur, verzekering, kleding, dat soort dingen. Dus ja, ik weet het ook echt niet. Ik ben ook benieuwd naar hoe dit zich gaat ontvouwen.

Cultuur en ondernemen in crisistijd

H: Dat betekent dan misschien ook wel dat makers op een andere manier naar hun werk moeten gaan kijken en naar hoe ze – ondanks het wegvallen van bijvoorbeeld instituten, maar ook fysiek contact – op een andere manier werk kunnen gaan maken, of andersoortig werk. Tarona, hoe ben jij daarmee bezig? Denk jij daar al over na? Heb je al ideeën over hoe je als fotograaf werkzaam kunt blijven of iets anders kunt gaan doen?

T: Ja, ik vind het een hele lastige vraag. Ik zei gisteren nog tegen m’n partner van: “Weet je, in de natuur is het zo dat degene die overleven are the ones who adapt.” En als ik heel eerlijk mag zijn, vind ik het een hele lastige vraag omdat je, als je heel lang bezig bent op een bepaalde manier te werken, en in zo een korte tijd een switch moet maken… dat creëert enige uitdaging en vereist ook enige denkkracht. En ik merk dat ik daar op persoonlijk niveau nog best wel mee worstel omdat ik denk: okay, dat betekent dus misschien dat ik heel m’n medium moet gaan herzien of dat ik misschien helemaal moet afstappen van fotografie in de traditionele zin. Ik zat bijvoorbeeld gisteren al te denken aan hoe ik bijvoorbeeld een project kan doen over het in-huis-opgesloten-zitten. Misschien kan ik m’n vrienden vragen om via de webcam samen iets te gaan doen. Dus het medium fotografie wordt voor mij persoonlijk nu ook een stuk breder. Okay, wat zijn de fotografische uitingen en waar komen ze eigenlijk allemaal in voor. En het dwingt me ook om als persoon en als beeldend kunstenaar na te denken over hoe we beeld inzetten. Maar ik zou geen concreet antwoord kunnen geven op je vraag over wat nu de vervolgstappen zijn. Ik ben al zo lang op deze manier aan het werken – I need a minute [gelach].

H: Sheree, heb jij er al over kunnen nadenken? Of heb jij ook zoiets van: yo, even eerst maar eens kijken hoe deze week verloopt?

S: Nou, ik ben er wel over aan het nadenken maar ik heb er nog geen antwoord op. Sowieso is dans een fysiek beroep, en het is ook niet een beroep dat je… je kan het lang uitoefenen maar het hangt ook af van hoe lang het lijf goed mee kan blijven gaan. Ik denk zeker ook na over de toekomst in de zin van, blijf ik dit als zzp’er doen? Nu merk je dat dingen met zo’n crisis als dit… Ik zit er wel over na te denken of ik dit wel moet blijven doen of moet ik dan ergens toch in dienst. Want wat Tarona ook zei, een kantoorbaan van negen tot vijf is ook niet voor mij weggelegd. Maar misschien de combinatie van beiden, als dat zou kunnen ergens. En het gedeelte waar je het eerder over had met verloning en kunnen jullie wel sparen voor dingen: ik heb het geluk dat een aantal van mijn choreografie-klussen best goed gingen. Maar ja, die heb ik niet altijd. En ik weet niet of zzp’ers op dit moment zo beschermd zijn dat wij inderdaad pensioen, een buffer voor een half jaar tot een jaar weg kunnen leggen, verzekerd zijn voor ziektes. Ik weet dat toen ik geopereerd werd aan m’n knie ik nergens recht op had. Ik heb gewoon alles vooruit moeten sparen en die drie maanden die ervoor stonden, die had ik gewoon niet. Dus ik ben gaan bikkelen met m’n revalidatie om binnen zeven, acht weken toch weer aan het werk te kunnen. Dus dit zijn wel echt dingen waar ik over nadenk.

"Hoe gaan we dit straks oppakken, want het moet ons niet nog een keer gebeuren."

Dus ik heb er nog niet helemaal een antwoord op, maar ik denk er wel echt zeker over na.

Nieuwe oplossingen en manieren om te helpen

H: Jelena, jullie hebben op Vers Beton een artikel gepubliceerd met ideeën en tips van ondernemers over hoe je kan bijdragen aan de kunst- en cultuursector. Kun je daar iets over vertellen?

J: Ja, dat was eigenlijk het eerste dat we publiceerden nadat er maatregelen werden genomen, zoals het sluiten van musea enzo. We merkten gewoon heel erg op social media dat aan de ene kant kunstenaars heel erg in paniek raakten. En ondernemers in het algemeen trouwens hoor, want ook zelfstandig ondernemers die een eigen winkeltje hebben die zijn natuurlijk ook de lul nu. En aan de andere kant merkten we ook dat heel veel Rotterdammers zoiets hadden van:

"Hoe kunnen we helpen? En we dachten: we combineren die dingen gewoon en we doen even een rondje langs onze winkelhouders, dj’s, spoken word artists, om te kijken waar zij mee geholpen zouden zijn. Want je kan het wel in je eentje gaan zitten bedenken maar uiteindelijk kun je daar ook alleen maar naar gissen als je het niet vraagt."

En daar kwamen best wel creatieve oplossingen uit, wat me wel verbaasde. Er zaten ook dingen bij waar ik totaal niet aan had gedacht en dat liet wel zien dat mensen in één klap gedwongen werden om nieuwe oplossingen te bedenken en dat daar echt een noodzaak voor is.

H: Kun je daar een voorbeeld van geven?

J: Ja, het zat soms echt in hele simpele dingen. We hebben bijvoorbeeld ook een blogger geïnterviewd die zei: “Als je gewoon naar m’n website gaat en je chillt ‘m daar gewoon een beetje (je hoeft niet eens per se wat te lezen), dan krijg ik daarmee al inkomsten uit advertenties.” Ik sprak ook dj's die zoiets hadden van: er zijn nu binnen 24 uur zes, zeven feestjes gecanceld waar ik zou draaien, maar ik heb nu wel weer de tijd om de studio in te duiken en misschien gewoon iets te maken waar ik dan geld voor kan vragen. En ik hoop dat die welwillendheid er wel is van mensen die nu eigenlijk minder kunst kunnen consumeren, want je gaat niet meer zomaar naar een feestje, dat ze dat geld dan even uitgeven aan dingen en andere uitingen die ontstaan uit deze crisis.

H: En je had het net ook al een beetje over Vers Beton, dat jullie opnieuw naar de tekentafel moesten om te kijken naar wat jullie met de website doen – wat wordt straks de koers van Vers Beton? Hoe gaan jullie om met het onderwerp en de mensen in Rotterdam?

J: De koers is eigenlijk al ingezet met dat artikel ook. Wat ik net al zei, Vers Beton is geen nieuwswebsite. Mensen gaan er eigenlijk vooral naartoe om analyses, achtergronden en reflecties en opinies te lezen. En daar blijven we natuurlijk mee doorgaan, want het is superbelangrijk en ook essentieel dat mensen geïnformeerd worden over de gevaren van corona. Maar aan de andere kant merkten we ook wel dat we heel erg de behoefte hadden om ook een zachtere kant te laten zien. En misschien een licht-optimistische kant, in de zin van dat we graag oplossingen willen bieden in hoe komen we hier met z’n allen uit, waar kunnen we helpen en hoe richten we wereld straks in.

H: Tarona, je zei net ook al dat je aan het nadenken was over het onderwerp en misschien dat je het in je werk kon gaan gebruiken, of in ieder geval de situatie zoals die nu is: dat we allemaal thuiszitten. Sheree, Heb je ook het idee… Het is natuurlijk wat lastiger omdat je met choreografie werkt, maar denk je dat het onderwerp misschien nog terug zou komen in je werk? Dat je daar iets mee kunt?

S: Zeker wel. Ik word sowieso beïnvloed door dingen die in de maatschappij gebeuren en die verwerk ik altijd wel in m’n werk. Dus ik denk het wel. Daar kan ik kort over zijn.

H: Om even bij jou te blijven ook, we hebben het net even gehad over Wiebes en zijn uitspraken. Uiteindelijk is het kabinet daar wel op teruggekomen, want ze hebben ineens een hele pot met geld waarvan ik niet wist dat die er was en zzp’ers kunnen een uitkering krijgen straks. Het exacte bedrag is nog niet duidelijk maar het is een enorme versoepeling. Ben jij daarmee geholpen?

S: Zeker, voor het gedeelte dat ik m’n huur kan betalen, m’n levensbehoeften, en dat soort dingen – zeker. Dus daar ben ik ook echt wel blij mee. Ik heb de persconferentie ook gezien en er viel echt een soort last van m’n schouders toen hij het zei. Ik ben wel benieuwd hoe het verder in z’n werk gaat. Ik was toevallig vanochtend vroeg met een vriendin aan het praten hierover en zij zei: “Ik heb het al aangevraagd!” En ik dacht dacht: hè? Ik was aan het kijken op die website en ik zag nog geen formulier wat ik kan invullen of iets dergelijks. Zij had een een normale bijstand aangevraagd dus het is een beetje onduidelijk voor ons. Want wij krijgen geen bijstand. Voordat je daarvoor in aanmerking komt, moet je volgens mij je bedrijf opzeggen. Ik hoop dat het waar is wat ik zeg. Dus ik hoop dat er snel wat duidelijkheid in komt. Maar om je vraag te beantwoorden: ja, ik ben daar enorm blij mee.

H: Nou is het wel voor drie maanden. Misschien, Tarona, geeft het je wel dat ene minuutje tijd om na te denken. Je zei: “geef me een minuut.” [gelach]

T: Dat is een proverbial minute, hè! Ja, ik bedoel nadenken dat doe ik sowieso. Dat hoort bij m’n werk. Het is niet dat ik niet gewend ben om na te denken over wat de volgende stap is. Maar ik denk wel dat…

H: Nee, maar helpt dit jou eventjes om vooruit te kunnen of zeg je: ja, dit is een mooi gebaar, maar misschien hebben we wel veel meer nog nodig. En dan niet per se financieel, maar ook bijvoorbeeld structurele ondersteuning.

T: Nou, ik denk inderdaad wel wat Sheree ook zei: toen ik het hoorde viel er wel echt een last van m’n schouders af. Alleen er kwamen daarna wel allemaal vragen van: wat als het langer duurt dan drie maanden en wat is het bedrag en hoe lang duurt het om het aan te vragen? Want zoals Derek ook heel mooi zei dat wanneer ze dan aankloppen voor de huur zal ik ze zeggen dat het gewoon… Ik heb het gewoon niet. Hij verwoordde het veel mooier dan ik, maar daar komt het in essentie wel op neer. En ik maak me wel druk. Het is nu gezegd en ik heb bijna het idee dat ze het ook gezegd hebben om iedereen te sussen. Maar de realiteit zal het nog moeten laten blijken. En de politicians... En ik heb daar zo m’n eigen persoonlijke meningen over die ik hier niet zal uiten [H: waarom niet?] maar ik bedoel dit zijn wel jaarlonen van 60k ofzo. Zij beslissen wel over ons leven. Ik vind dat wel echt intens. En zij bedenken die dingen maar de realiteit is dat wat je op papier zet vaak in werkelijkheid gewoon niet op die manier werkt. En daar ben ik heel realistisch over. En dat is misschien ook omdat ik een Rotterdammer ben, maar ik denk wel van: je moet het eerst laten zien, man. Want ik wil gewoon zien wat er gaat gebeuren voordat ik zo ga van: yeeey, we zijn allemaal gered! En ik denk ook dat ze heel optimistisch zijn met die drie maanden. Want wat gebeurt er met de mensen die nu hun huur niet kunnen betalen of die nu dingen niet kunnen doen? Wat voor problemen gaan zij allemaal krijgen in the long run? En dat is niet vanwege onwilligheid.

"Want wij willen allemaal werken. Trust me, we love to work." 

Dus het is niet van we zijn lui of we hadden geen zin. We kunnen gewoon niet. En wat voor gevolgen en effecten gaat dat hebben op lange termijn. Want in drie maanden tijd zijn veel mensen, terwijl ze op hun geld aan het wachten zijn, waarschijnlijk al aan het verdrinken. En dat doet mij heel erg veel pijn. Omdat ik denk van: de mensen waar ik heel veel om geef en de community, die zie ik gewoon — misschien waaronder ik zelf ook wel — die zie ik gewoon gaan. Terwijl we aan het wachten zijn op hulp. Dus ik ben benieuwd hoe dit in de praktijk gaat uitpakken. Ik ben er heel sceptisch over, toch wel. Sorry.

J: Je bent niet de enige die sceptisch is [gelach].

H: Jelena, wil je daarop reageren?

J: Ja, ik heb dus ook… En begrijp me niet verkeerd! Super fijn dat dit geld er is en ik denk ook dat het heel veel mensen in ieder geval de komende drie maanden vooruit kan helpen maar… bij die uitspraak van Wiebes heb ik gewoon zoiets van: dat is wat jouw ware aard is. Jouw ware aard is dat je gewoon zegt: “eigen schuld, dikke bult. Je hebt hiervoor gekozen, succes ermee.” En wat Tarona eigenlijk zei: het feit dat ze nu met maatregelen komen is in mijn ogen ook gewoon om het te sussen en de kalmte te bewaren. Maar in the long run kunnen zij ook niet zeggen hoe ze ons verder gaan helpen. Of, ik zeg nu wel ons, maar eigenlijk de mensen die het het moeilijkst hebben.

H: Ja, wat ik wel treffend vind is wat Tarona zegt over die drie maanden en hoe mensen nu al in de problemen kunnen komen en wegzakken. Dan kun je iemand wel beloven heel veel geld vrij te maken, maar zijn er niet dan nog andere problemen in de samenleving waar eerder naar gekeken moet worden? Iets als de huur of de hoogte van wat deurwaarders kunnen eisen wanneer ze op de stoep staan… Sheree, jij wilde ook nog wat zeggen?

S: Ja, I agree. Tarona, Jelena – helemaal gelijk. In eerste instantie voelde ik vooral opluchting. Daarna ga je nadenken: okay, hoe gaan we dit überhaupt aanpakken en inderdaad: hoe nu verder? In het begin van het gesprek kwamen we met z’n allen overeen dat het, naar ons idee, langer gaat duren dan drie maanden. Wat gebeurt er dan daarna inderdaad? En ze hebben het natuurlijk ook over een aanvraagprocedure van maximaal vier weken. Nou, ik weet niet of jullie wel eens eerder iets aangevraagd hebben maar dat duurt meestal geen… Het duurt zó lang, dus ik hoop nu ook echt dat het binnen die vier weken geregeld is. En om terug te komen op jouw vraag over andere dingen in de maatschappij: inderdaad wat deurwaarders kunnen vragen, die boetes en verhogingen… Dat is de reden dat mensen ook in de schulden komen. Want het gaat vaak niet om een groot bedrag, maar die bedragen die er bovenop komen… Ik ben laatst ook per ongeluk vergeten om een verkeersboete te betalen. Ik heb er gelukkig bijna nooit een, maar het bedrag dat ik uiteindelijk betaald heb omdat ik de brief niet heb gezien is gewoon verdubbeld. Dat zijn wel dingen waarnaar gekeken zou moeten worden. En dat weten ze, allang. Er zijn zoveel gesprekken al hierover geweest. Het is niet iets nieuws, zeg maar. En je had het net ook over een structureel basisinkomen voor alle Nederlanders… Dat zie ik wel zitten, ja. [gelach]

J: Ja, dit is het gewoon.

"Als je further proof nodig hebt dat het kapitalistische systeem gewoon verrot is: here it is."

Er gebeurt een grote ramp en de hele wereldeconomie stort in elkaar. I mean, laten we vooral gaan kijken hoe we het anders kunnen doen in plaats van iets in stand proberen te houden dat eigenlijk gewoon corrupt is.

S: Ja, en er zijn zoveel dingen. Hasna, wij hadden het er gisteren ook al over. Er zijn zoveel dingen die niet okay zijn. We kunnen het allemaal opnoemen. Die ministers die aftreden, het wachtgeld, dat soort dingen. We kunnen echt veel dingen op gaan noemen maar er moet gewoon veel veranderen. Dat is duidelijk.

T: Mag ik iets toevoegen daaraan? Ik wil wel even zeggen dat ik wel… Het klinkt misschien heel weird, maar ik ben wel super dankbaar dat we in een land leven waarbij dit soort dingen wel worden gedaan. Want een van de eerste dingen die ik bijvoorbeeld tegen mijn partner zei toen de persconferentie over zzp’ers gaande was, was: “Dit is dus wat mijn ouders bedoelden toen ze zeiden dat ze een beter leven voor me wilden.” Mijn moeder is bijvoorbeeld gerelateerd aan Zuid-Amerika en dat is een hele andere jam die daar gaande is. Dus ik ben wel dankbaar dat we in een land leven waarbij deze opties er zijn, waarbij ze inderdaad 20 miljard vrij kunnen maken. What the hell! Maar dat betekent niet dat we inderdaad niet kritisch moeten blijven kijken en blijven reageren op wat er en hoe het gebeurt.

S: Ja, mee eens. Ik denk dat we onszelf echt gelukkig mogen prijzen dat we überhaupt een vangnet hebben. Heel veel landen hebben dit niet. Toevallig sprak ik ook nog een andere vriendin. Die vertelde over Angola, en als daar de supermarkten leeg zijn, dan is het leeg. Er is geen distributiecentrum zoals bij ons, waar al die pakken wc-papier liggen. Dus ja, daar zijn mensen gewoon echt faya.

J: Mijn partner woont nu ook in New York en als je hoort hoe mensen daar aan hun lot overgelaten worden (dat is natuurlijk wel al de status quo in Amerika, laten we wel wezen), en nu nog zoveel erger… Ja, dat plaatst dingen wel in perspectief voor ons hier denk ik.

H: Ja, mooi.

"Dankbaar maar toch ook nog altijd kritisch. Ik denk dat dat goed is, dat we dat zeker blijven."

Een van de oproepen die ik op social media veel voorbij heb zien komen is om, wanneer je bijvoorbeeld een kaartje hebt gekocht voor het theater, dat geld niet terug te vragen. En wat ik ook gezien heb is dat er muzikanten zijn die samen muziek maken en nieuwe nummers maken en ze uitbrengen in de hoop dat ze daar nog geld mee kunnen verdienen. Die zeggen: “Je koopt geen concertkaartje, maar op deze manier kunnen jullie ons in ieder geval nog steunen.” Zijn er nog andere manieren waarop jullie denken dat luisteraars of kijkers of mensen die genieten van het werk dat jullie doen een steentje kunnen bijdragen? Of in ieder geval, de kunst- en cultuursector kunnen blijven ondersteunen? Dat zal niet massaal zijn want iedereen moet op dit moment de maatregelen onder ogen zien, maar, Sheree, heb jij daarover na kunnen denken?

S: Ja, ik vind dat een hele moeilijke vraag. Ik ben er zelf ook mee bezig, en wat je net zei over dat mensen het geld van hun kaartjes niet terugvragen… Ik heb zelf ook een groep dames die ik lesgeef die zeiden: “we hebben het al uitgegeven, het geld. Het is al weg. Ik hoef het in principe niet terug.” Ik had al gezegd dat we de lessen zouden verplaatsen. Dus dat hebben zij zelf aangeboden en dat vind ik een heel mooi gebaar. Voor de rest ben ik aan het kijken inderdaad naar hoe het werkt met online lesgeven. Kun je daar iets mee verdienen? Hoe werkt het precies, ik heb geen idee. En ik hoop gewoon dat de mensen… Ik denk dat de mensen die de waarde van kunst en cultuur sowieso inzien dat ook altijd zullen blijven inzien. En ik hoop dat hierna, als de storm een beetje is gaan liggen, de mensen terug blijven komen.

Een oproep aan de instituten

T: Nou, ik denk dat een van m’n grootste oproepen wel echt is aan de instituten. Als ik bijvoorbeeld kijk naar wat Het Nieuwe Instituut nu doet door te zeggen van: “Okay, wij gaan op deze manier proberen toch een groep te ondersteunen waar wij graag mee werken door bijvoorbeeld een digitaal panel op te zetten,” – supertof. En daarnaast denk ik ook van… Ik vind het lastig, want over geld praten is altijd een ding en om geld vragen is ook altijd een ding. Maar ik denk dat het voornamelijk belangrijk is dat we met z’n allen de schouders eronder zetten en allemaal gaan bedenken wat de nieuwe vormen worden. Dus ik kan me voorstellen inderdaad: digitaal lesgeven. Als je lessen wilt nemen, neem ze. Als je het kan missen, doneer. Ik zie ook mensen die GoFundMe’s aan het opzetten zijn. Dat zijn dan voornamelijk m’n homies in Amerika. Het is een community-ding geworden. Het is een worldwide community-ding geworden waarbij we allemaal interdependent aan elkaar zijn. Ik vind het lastig omdat ik denk dat de instituten misschien moeten kijken naar hoe zij de freelancers waar zij regelmatig mee werken kunnen blijven ondersteunen zodat ze hen in dienst kunnen blijven houden nadat, zoals Sheree inderdaad al zei, de storm weer is gaan liggen. En daarnaast bijvoorbeeld… Ik ben bijvoorbeeld meer dan bereid om, als iemand als Franky Sticks aan het draaien is en hij heeft een doneerknop, dan ga ik wel doneren. Want ik sta ook gewoon op zijn tunes te dansen als ik bijvoorbeeld uit zou gaan. Dus het is een kwestie van: kijk naar wat je kan missen, en probeer bij te dragen. Wij hebben geen inzage op mensen hun financiële pocket maar ik weet dat instituten hierin (waar wij toch heel erg afhankelijk van zijn in het algemeen)…

"Ik vind dat [instituten] zeker wel mogen gaan nadenken over wat hun rol hierin kan zijn. Om ons ook te blijven ondersteunen. Want ze nemen ook onze diensten af, altijd!" 

Dat is misschien een pittige uitspraak maar ik sta er wel achter. [gelach]

S: Ik ook!

H: Jelena?

J: Ja, ik sluit me eigenlijk aan bij Tarona. En ik denk ook dat niemand hier ongeschonden uitkomt, maar de een krijgt wel grotere klappen te verduren dan de ander. Dus als je gewoon ruimte hebt – of je nou een instelling bent of een ‘consument’ om het maar zo te zeggen – en je kan gewoon wat missen, kijk dan waar je bij kunt dragen. En iets wat mij verteld werd door de kunstenaars die ik vorige week interviewde hierover, iets dat steeds terugkwam is dat heel veel mensen het moeilijk vinden om direct hulp te vragen. Mensen vinden gewoon moeilijk om te zeggen: “Ik kan m’n huur niet betalen. Geef me geld.” Wat Tarona eigenlijk ook al zegt. Dus vraag ook zelf aan mensen wat ze kunnen gebruiken. 

"Check bij je lokale kunstenaars en ondernemers waar ze behoefte aan hebben en hoe je ze kunt helpen, I guess."

En dit is dan geen kunst en cultuur maar wel journalistiek, wat ik net zo belangrijk vind in deze tijd: als je zes euro per maand kan missen dan kun je supporter worden van Vers Beton dus dan kunnen wij ook structureel bijdragen aan mensen geïnformeerd houden en hopelijk wat oplossingen en lichtpuntjes bieden in deze tijd.